Odam savdosiga qarshi kurash – davr talabi
Odam savdosi qullikning zamonaviy shakli, inson huquqlarining buzilishi, ham shaxsga, ham davlatga qarshi jinoyat hisoblanadi. Odam savdosining eng keng tarqalgan shakli: ayollar va bolalarga nisbatan zo‘ravonlik shaklidir. Bu, shuningdek, xalqaro oilaviy huquq sohasiga noqonuniy aralashuv shakllaridan biridir, chunki odam savdosining ayrim turlari qonuniy oilaviy tartiblarni buzish yoki adolatsiz ishlatish bilan bog‘liq. Odam savdosi ayrim hollarda xalqaro migratsiya oqimlaridan foydalanadigan noqonuniy tadbirkorlik faoliyatidir. Bu o‘z qurbonlariga chuqur ta’sir ko‘rsatib, ularga ruhiy va jismoniy shikast yetkazadi va OIV/OITS kabi xavfli kasalliklarga chalinish ehtimolini oshiradi.
Odam savdosiga gender tengsizlik, teng imkoniyatlarning yo‘qligi, davlatlar ichida ham, davlatlar o‘rtasida ham keskin iqtisodiy nomutanosiblik, sud va huquqni muhofaza qilish tizimlarining noto‘g‘riligi natijasida kelib chiqadigan korrupsiya va zaiflik, fuqarolikning beqarorligi hamda davlatlarning o‘z huquqlarini himoya qilish va ta’minlay olmasligi sabab bo‘ladi. Odam savdosining gullab-yashnashiga sabab bo‘layotgan omillardan biri qurilish, ishlab chiqarish, sanoat va uy xo‘jaligi uchun haq to‘lanadigan jinsiy aloqa va arzon ishchi kuchiga bo‘lgan talabdir.
Odam savdosi milliy chegaralarni tan olmaydigan global muammodir. Shunday qilib, u ko‘pincha xalqaro narkotrafik va qurol savdosiga o‘xshash transmilliy jinoyatni tashkil qiladi. Shu sababli, odam savdosiga qarshi kurashish uchun axborot almashinuvi va o‘zaro yordam ko‘rinishidagi xalqaro hamkorlikdan foydalanadigan transmilliy usullar talab etiladi.
Yangi hisobot mualliflarining qayd etishicha, odam savdosi barcha mamlakatlarda va turli shakllarda sodir bo‘ladi. Dunyo bo‘ylab yuz minglab odamlar kontrabandachilarning savdogarlari qurboniga aylanishadi. Ular jinsiy yoki mehnat ekspluatatsiyasi, qurolli kuchlarga yollash, jinoiy harakatlarda qatnashish yoki sotish uchun hayotiy organlarni olib tashlash maqsadida sotiladi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab Konstitutsiyamizda, qonunlarimizda va butun dunyo tan olgan xalqaro qonunchilik normalarida mustahkamlangan inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, uning hayoti, sog‘lig‘i, qadr-qimmati, sha’ni va boshqa qonuniy manfaatlari daxlsizligini himoya qilish ustuvor vazifalardan biriga aylandi desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining 2008 yil 17 aprelda "Odam savdosiga qarshi kurashish to‘g‘risida"gi qonuni qabul qilingan bo‘lib, ushbu qonun yanada takomillashtirish va hozirgi zamon talablariga moslashtirish maqsadida unga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib, uning yangi tahriri 2020 yil 17 avgustda qabul qilindi.
Qonunni yangi tahrirda ishlab chiqish zarurati bugungi kunda odam savdosidan jabrlanganlarni himoya qilish va ularga yordam berish masalalariga doir aniq qoidalar tartibga solinmaganligi hamda voyaga etmaganlarning savdosiga qarshi kurashishni o‘ziga xos xususiyatlari, shu jumladan, identifikatsiya qilish, yordam berish va himoya qilishning huquqiy maqomi aniq belgilash bilan izohlanadi. Yangi tahrirdagi Qonunda ana shu jihatlar e’tiborga olingan. Jumladan, sohaga oid asosiy tushunchalar va tamoyillar, uni davlat tomonidan tartibga solishga oid normalar, vakolatli davlat organlari, Milliy komissiya, hududiy komissiyalar va Milliy ma’ruzachiga oid me’yorlar aniq belgilangan.
Bundan tashqari, milliy qonunchiligimizda ilgari bo‘lmagan odam savdosidan jabrlanganlarni identifikatsiya qilish va ularni qayta yo‘naltirish tushunchalari alohida bobda belgilandi.
Odam savdosiga va majburiy mehnatga qarshi kurashish bo‘yicha milliy komissiya davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining, boshqa tashkilotlarning odam savdosiga qarshi kurashish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kollegial organligi ta’kidlandi. Milliy komissiyaning qarorlari davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan bajarilishi shartligi, nodavlat notijorat tashkilotlari uchun esa tavsiyaviy xususiyatga ega ekanligi belgilandi.
AQSh Davlat departamenti 2021 yilgi Global odam savdosi hisobotini e’lon qildi, unda turli mamlakatlar bunday odam savdosiga qarshi qanday kurashayotganini baholadi. Mamlakatlar AQSh odam savdosidan jabrlanganlarni himoya qilish to‘g‘risidagi qonunining (TVPA) minimal standartlariga javob berishlari bo‘yicha tartiblangan va uch toifaga bo‘lingan.
Yangi hisobotda O‘zbekiston baholash natijalariga ko‘ra ikkinchi toifaga (2-darajali) - hukumatlari TVPA minimal standartlariga to‘liq rioya qilmaydigan, lekin ularga rioya qilish uchun jiddiy sa’y harakatlarni amalga oshirayotgan davlatlar toifasiga o‘tkazildi. Bu so‘nggi yillarda mamlakatimiz tomonidan odam savdosiga qarshi kurashish uchun amalga oshirilayotgan islohotlar natijasidir.
Jinoyat ishlari bo‘yicha
Paxtakor tuman sudi raisi U.Sattarov
